Coś się kończy, coś się zaczyna...

Koleżanka podsunęła mi jakiś czas temu pokaźnych rozmiarów książkę Koniec jest moim początkiem, będącą zapisem rozmowy, jaką u schyłku życia Tiziano Terzaniego przeprowadził z tym wielkim reporterem syn – Folco. To rozmowa niezwykle intymna i szczera, często dla obu mężczyzn trudna, miejscami wzruszająca, mądra. Czytając zaznaczyłem w pożyczonym egzemplarzu (sic!) wiele miejsc – fragmentów, które szczególnie mnie poruszyły lub wydawały się potwierdzać moje dotychczasowe przypuszczenia i sądy. Wśród nich znalazła się również cytowana poniżej wypowiedź Terzaniego, dająca wyraz również mojemu przeświadczeniu o tym, że etos inteligencki dawno się skończył, a posługiwanie się dziś w stosunku do siebie czy innych pojęciem „inteligent” jest najczęściej uzurpacją. Oczywiście żyją pośród nas starzy mędrcy, profesorowie, artyści, którym ten przymiotnik bezapelacyjnie przysługuje, ale kto z nas, młodych i najmłodszych, myśli dzisiaj tak, jak przed laty myślał student Tiziano i jego koledzy?

     „[…] uważano, że treścią materii jest człowiek, a formą wyższą tej materii jest społeczeństwo. Oznaczało to, że można zmieniać społeczeństwo. Moje pokolenie myślało tylko o tym. Koledzy z uczelni, ja, wszyscy studiowaliśmy – jedni prawo, inni nauki polityczne, jeszcze inni medycynę czy ekonomię – aby dać coś z siebie społeczeństwu. Uczyliśmy się, bo czuliśmy […], że powierzono nam misję, abyśmy zrobili coś dla społeczeństwa chorego, słabego i niesprawiedliwego, abyśmy je zmienili. I ci, co studiowali prawo, by bronić biedaków, i ci, którzy chcieli zostać politykami czy dyplomatami. Nikt nie uczył się po to, by zostać doradcą finansowym, jak to teraz robią młodzi ludzie. To było coś, o istnieniu czego nawet się nie wiedziało. Nasza postawa nie była altruistyczna, nie odbieraliśmy tego w ten sposób. To stanowiło nasz obowiązek. Czuliśmy, że jesteśmy elitą, czuliśmy się uprzywilejowani, że możemy studiować, i wydawało nam się naturalne, e chcemy w jakiś sposób odpłacić się społeczeństwu, które nas w ten sposób wyróżniło. Oczywiście uczyliśmy się także we własnym interesie, ale wszyscy, powtarzam, wszyscy studiowali nauki, które mogły być użyteczne dla społeczeństwa.”

Żyd, pedał, inteligent

Jego artykuły z tomów Style odbioru czy Mity przebrane należały do żelaznego repertuaru moich polonistycznych lektur. Na teksty Michała Głowińskiego niejednokrotnie powoływałem się w pracach zaliczeniowych. Nie wiedziałem jednak, że podejmował także próby literackie; że już w wieku siedemnastu lat obronił magisterium; że z uwagi na swe żydowskie pochodzenie musiał, jako dziecko, ukrywać się w czasie wojny… Nie wiedziałem też, jak wyglądała jego wieloletnia praca w Instytucie Badań Literackich, z jakimi trudnościami politycznymi musiał się liczyć jako wykładowca i naukowiec. O tym wszystkim, a także o poczuciu bolesnego wyobcowania ze względu na pochodzenie, silne napady klaustrofobii czy wreszcie odmienną orientację seksualną, pisze Głowiński w obszernej autobiografii zatytułowanej Kręgi obcości. 

Być może książka ta zainteresuje przede wszystkim polonistów, którzy podobnie jak ja zechcą prześledzić losy znakomitego profesora naszej dziedziny. Chciałbym jednak polecić tę lekturę również tym, którzy (choć pewnie po nią nie sięgną) przeczytać ją powinni obowiązkowo – antysemitom, homofobom i innym przekonanym o swej wyższości „mętnym łbom”, z politykami wypowiadającymi pogardliwie słowo „wykształciuch” na czele.

Książkę otrzymałem dzięki uprzejmości Księgarni Internetowej „Gandalf”.

Orły, sokoły, turule!

„Skąd ja to znam?” – ta myśl natarczywie i nieustępliwie nasuwała mi się w trakcie czytania Gulaszu z turula Krzysztofa Vargi. Z powodzeniem możnaby napisać Bigos z orła bielika o naszych polskich kompleksach, pokrzywionej pamięci historycznej oraz atawistycznej skłonności do czczenia klęsk i nieudanych zrywów. My, podobnie jak nasi madziarscy „bratankowie”, również mamy kłopoty z odnalezieniem się w dzisiejszej Europie; miotamy się między skrajnościami – nieuprawnionym poczuciem wyższości, a deprecjonującym przekonaniem o własnym zacofaniu i niedostatku. W opisach węgierskiej prowincji odnajdujemy bez trudu obraz małych polskich miasteczek i wsi, nie grzeszących urodą; skrzywdzonych socjalistyczną architekturą blokowisk i poprzełomową prowizorką blaszanych hal targowych oraz nadmiarem dzisiejszych reklam. Odnajdujemy tu także wspólne nam i Węgrom uwikłanie w historię demokracji ludowych, których bohaterscy przywódcy dawno zrzuceni z piedestałów i pomnikowych cokołów, nadal żyją w potocznej wyobraźni naszych bratnich narodów. Nie dając o sobie zapomnieć…

Pamiętajcie o horrorach…

Jeden z moich znajomych zagadnął mnie kiedyś, że owszem – zagląda tu czasem, ale zupełnie nie rozumie doboru lektur i ma wrażenie, że strasznie dziwne rzeczy czytam… Żeby utwierdzić kolegę w tym słusznym mniemaniu, poświęcę kilka słów książce, której lektura zadziwiła mnie samego. Otóż sięgnąłem tym razem po horror, i to horror pisany z myślą o znacznie młodszym odbiorcy. Dawno młodzieżą być przestałem, jednak Zmorojewo Jakuba Żulczyka sprawiło mi niemałą frajdę. Choć z początku miałem wrażenie, że to skrzyżowanie Kornela Makuszyńskiego z Nienackim, szybko dałem się wciągnąć w mroczne przygody Tytusa Grójeckiego – piętnastoletniego fajtłapy, wielbiciela gier komputerowych, który podążając za tajemniczymi legendami o miejscowości, w której spędza wakacje, musi stanąć do walki z siłami Zła i z niezbyt rozgarniętego chłopca, przedzierzgnąć się w dojrzałego mężczyznę. 

Książka sprawnie łączy elementy powieści inicjacyjnej i przygodowej. Autor bawiąc się (bardzo pomysłowo!) konwencją baśni, nie zapomina o wątkach miłosnych i kryminalnych. Niewątpliwym atutem są krwiste (to słowo wyjątkowo dobrze oddaje ich charakter) postacie, szczególnie te żyjące na pograniczu światów. Starszych czytelników ucieszy z pewnością wiele odwołań do „mitologii” słowiańskiej, polskich ludowych podań i legend. 

Polecam na długie, ciemne i straszne jesienne wieczory!

P.S. Ku historycznej pamięci odnotowuję, że była to pierwsza lektura przeczytana przeze mnie przy pomocy „przenośnej profanacji książki” – czytnika e-booków.

Magiczny cytat

Kto czytał Jacka Hugo-Badera wie, że kiedy tylko w „baderowych” reportażach występuje Żyd, jego pojawieniu się towarzyszy nieodmiennie pewna zaczarowana fraza, zaczerpnięta od Izaaka Babla. Przeglądając Armię Konną i inne utwory, natrafiłem na nią w króciutkim opowiadaniu, zatytułowanym Gedali. Obszerny fragment tej literackiej miniaturki zamieszczam, wytłuszczając ulubione zdanie autora Białej gorączki.

   „Siedzimy na baryłkach po piwie. Gedali nawija i rozwija wąską bródkę. Jego cylinder kiwa się nad nami jak czarna wieżyczka. Ciepłe powietrze nas opływa. Niebo mieni się kolorami. Tam, w górze, rzewna krew sączy się z przewróconej butelki i ogarnia mnie lekki zapach butwienia.

   – Rewolucja – powiedzmy jej «owszem», ale może mamy sobocie powiedzieć «nie»? – tak zaczyna Gedali i oplata mnie jedwabnymi rzemykami przydymionych swoich spojrzeń. – Ja krzyczę «tak» rewolucji, krzyczę jej, że tak, ale ona chowa się przed Gedalim i posyła naprzód tylko swoje kule…

   – Do zamkniętych oczu słońce nie trafia – odpowiadam staruszkowi – ale my te zamknięte oczy siłą otworzymy… 

   – Polak zamknął mi oczy – szepcze starzec ledwo dosłyszalnie. – Polak to zła bestia. Polak bierze Żyda i wyrywa mu brodę – ach, bestia! A znowu teraz go biją, tę złą bestię. To wspaniale, to jest rewolucja! Ale potem ten, co bił Polaka, powiada do mnie: «Oddaj twój gramofon do rejestracji, Gedali…”» «Ja kocham muzykę, proszę pani» - odpowiadam na to rewolucji. «Ty sam nie wiesz, co kochasz, Gedali, ale jak zacznę do ciebie strzelać, to już będziesz wiedział, a ja nie mogę się obejść bez strzelania, bo ja jestem rewolucja…» 

   – Ona nie może się obejść bez strzelania, Gedali – mówię staruszkowi – bo to właśnie jest rewolucja… 

   – Ale Polak strzelał, mój łaskawy panie, bo był za kontrrewolucją. Wy znowu strzelacie dlatego, że jesteście za rewolucją. A rewolucja – to przecież ma być przyjemność. A przyjemność nie lubi sierot w domu. Dobre rzeczy są robione przez dobrych ludzi. A dobrzy ludzie nie zabijają. To znaczy, żę rewolucję robią źli ludzie. Ale Polacy też źli ludzie. Kto więc powie Gedalemu, gdzie rewolucja, a gdzie kontrrewolucja?”